صدای خاطرات را بلند کنید

«دل‌ام می‌خواهد می‌توانستم این قسمت از خاطرات‌ام را ننویسم. اما در طولِ نوشتنِ این کتاب، باید چندین جرعه‌ی تلخ  نظیر این را سَر بکِشم. اگر مدعی‌ام که پرستنده‌ی راستی هستم، چاره‌ای جز این ندارم. وظیفه‌ی رنج‌آورم می‌گوید جریانِ ازدواج خود در سن سیزده سالگی را بیان کنم.

برای رفعِ اشتباه خواننده می‌نویسم که در آن سن عروسی کردم، نه آن‌که نامزد گرفتم… [این کارها] از طرف پدر و مادر است و ربطی به اطفال ندارد… ازدواج برای من جز لباسِ نو، ساز و آواز، سفره‌ی رنگین و داشتنِ یک هم‌بازی مفهوم دیگری نداشت… هیچ بحث و دلیلِ اخلاقی برای دفاع از عروسی در چنین سنّ پایینی وجود ندارد.

[…] از همه بدتر آن که ترسو بودم. از خیالِ دزد و جنّ و پری می‌ترسیدم. شب که می‌شد جرأت نداشتم پایم را از در بیرون بگذارم. از تاریکی وحشت داشتم…تا چراغ در اتاق نبود، جرأتِ بستنِ چشم‌ام را نداشتم. چگونه می‌توانستم ترسِ خود را به همسرم فاش سازم؟ می‌دانستم جرأتِ او بیش‌تر از من است. از خودم خجالت می‌کشیدم. او جنّ و روح سرش نمی‌شد. در تاریکی همه جا می‌رفت.»^(۳)داستان تجربه‌های من با «راستی»، مهاتما گاندی، ترجمه‌ی مسعود برزین، نشر ثالث، صفحات ۳۴ و ۴۶.

«علیرضا را دعوت [کردیم] تا در محفلِ ما حضور پیدا کند… نشستیم دو سه ساعتی [درباره‌ی اوضاع جامعه] بحث کردیم. هفت یا هشت نفر در جلسه حضور داشتند. تقریباً همه با او مخالف بودند؛ حتی من. […] مهم نبود ما چه می‌گفتیم او چه می‌گفت. مهم، تفاوت ما در نوع بحث کردن بود… ما که هفت هشت نفر بودیم، همه طبقه‌بندی‌شده، دقیق، با حساب و کتاب و ارقام و آمار حرف می‌زدیم… [در برابر بی‌عدالتی‌های اجتماعی] از ضرورت صبر و رفتارها و انتخاب‌های کم‌هزینه سخن می‌گفتیم و او را مرتب به «عقلانیت» توصیه می‌کردیم.

او هم تحلیل می‌کرد و به امکان‌ها و محدودیت‌ها اشاره می‌کرد، اما معلوم بود این همه را می‌گفت تا از ما کم نیاورد، لبِّ کلامِ او چیز دیگری بود: او احساس وظیفه می‌کرد. فکر می‌کرد هر جوری هست باید با آنچه ظالمانه است ستیز کرد و با آنچه عادلانه است، همراهی. وقتی آمار و ارقام جلوش می‌گذاشتیم و استدلال می‌کردیم که دفاع از فلان خواست ناممکن است و مخالفت با فلان مسأله پرهزینه، خیلی پاسخ قانع‌کننده‌ای نداشت. همه در موضع هجوم به او بودند؛ حتی من.

بعد از جلسه قرار شد من او را برسانم. سوار ماشین شد. عصبی بود. چند بار به من حمله کرد؛ خیلی بی‌ربط. معلوم بود از من دلخور است. به خانه رساندم‌اش. رفت، درِ خانه را باز کرد. وقتی می‌خواست در را ببندد، نگاهی به من کرد و گفت: «ادای دانشمندان را درنیار. تو هم مثل من بودی. معلوم نیست چرا این‌طور شدی».

انگار یک تیغ به صورتم کشید. راست می‌گفت. سال های متمادی مثل دو هم‌زاد با هم رفته بودیم و آمده بودیم. علیرضا همان علیرضای سابق بود. این من بودم که تغییر کرده بودم. علیرضا نماینده دورانی است که همه [در برابر دردهای انسانی و اجتماعی] احساسِ رسالت می‌کردند. فکر می‌کردند به این دنیا آمده‌اند تا وظیفه‌ای را به انجام برسانند. برای چنین کسی تحلیل شرایط تا جایی اهمیت دارد که برایشان معلوم کند چطور باید به وظیفه‌شان عمل کنند. من گرم‌ترین دوران زندگی‌ام را در همین سپهر گذرانده‌ام. بخش مهمی از آن را کنار علیرضا.

من اما چندی بعد به کسانی پیوستم که بیشتر به تحلیلِ شرایط علاقه‌مندند. اگر هم کاری قرار است از تحلیل‌مان بیرون بیاید، دیگران بکنند. علیرضا به همین تغییر اشاره کرد.

وقتی در را بست و رفت، ماشین را روشن کردم و در راه فکر می‌کردم چطور راهم از علیرضا جدا شد؟ خیلی پاسخ به این سوال سخت نبود. من شغل و خانه و زندگی و امکاناتی دارم. این همه را به بهای همین تغییر نقش به دست آورده‌ام. نشستن و تحلیلِ شرایط کردن، هم پرستیژِ علمی می‌آورد، هم به عنوان یک کارشناس این طرف و آن طرف دعوت به سخنرانی می‌شوی، هم پروژه می‌گیری، هم روشنفکری می‌کنی و هم خیلی راحت زندگی.

در آن جلسه، علیرضا خیلی احساساتی بود؛ آن هم احساسِ رسالت. به نظرمان خیلی آدم معقولی به نظر نمی‌رسید. بیشتر شبیه عاشق‌ها به نظر می‌آمد. وقتی به من گفت تو هم مثل من بودی، به همین عشق و رسالت اشاره می‌کرد. می‌پرسید عشق‌ات کجا رفت، رسالت‌ات کو؟»^(۴)خاطره‌ای از دکتر محمد جواد غلامرضا کاشی، استاد جامعه‌شناسی دانشگاه علامه طباطبایی، برگرفته از کانال شخصیِ ایشان.

خدا در تاریکای شامگاهیِ من
به سراغ من می‌آید
با گل‌هایی از گذشته‌ام
که در سبدش تر و تازه مانده‌اند

رابیندرانات تاگور

دکتر رضوانی، درباره‌ی نسبت خان‌ها با رعیت‌ها (= مردم) قبل از انقلاب مشروطیّت می‌نویسد:

«در آن روزها مردم به طبقات مختلفی از قبیل خان، میرزا، ‌بیگ،‌ مُلّا، سیّد و رعیّت تقسیم می‌شدند. در میان طبقات مختلف ممتازتر از همه طبقه‌ی اعیان یا خان‌ها بودند که خودشان یا پدرشان یا جدّشان به یکی از مقامات دولتی و دیوانی رسیده بودند. خان‌ها از هر حیث خود را از رعیّت برکنار می‌گرفتند و طبقات غیرممتاز را در حریم قدرت خود راه نمی‌دادند. رعایا حق نداشتند به آنان شبیه باشند و در امورِ زندگی از آنان تقلید کنند. در شهرستان بیرجند دِهی است به نام «خوسف». در آن روزها عادتِ یکی از خان‌های خوسف آن بود که در نماز به جای سوره‌ی «قل هو الله»، سوره‌ی قدر [یعنی اِنّا انزلنا] را تلاوت می‌کرد. روزی یک فرد عادی،‌ فارغ از قیدِ خانی و غافل از عادتِ خان، پهلویِ خان به نماز ایستاده و پس از قرائتِ حمد، «انّا انزلنا» را تلاوت می‌کرد. خان چنان عصبانی شد که او را به بادِ دشنام و کتک گرفت و گفت: «پدر سوخته، خان انّا انزلنا، تو هم انّا انزلنا؟ تو همان قل هواللهِ آباء و اجدادی خودت را بخوان.»^(۵)دکتر محمّد اسماعیل رضوانی، انقلاب مشروطیّت ایران، انتشارات ابن سینا. هم‌چنین رجوع کنید به «هزار و یک حکایت تاریخی»، جلد دوم، گردآوری و تدوینِ محمود حکیمی، انتشارات قلم.

سوت پایان بازی [بسکتبال]. بازی تمام شده بود. [تیمِ دبیرستانِ] ما، [تیمِ] سرخ‌پوست‌ها را قلع و قمع کرده بود. آره، به خاک سیاه نشاندیم‌شان. حالا داشتیم دورِ سالن پایکوبی می‌کردیم، جیغ می‌کشیدیم، قاه‌قاه می‌خندیدیم و آواز می‌خواندیم. [من یک سرخ‌پوست هستم اما در دبیرستان سفیدپوستان درس می‌خواندم].

هم‌تیمی‌هایم دوره‌ام کردند. مرا روی کول‌شان گرفتند و دور ورزشگاه چرخاندند. دنبال مامانم توی جمعیت چشم گرداندم اما او باز غش کرده بود و برده بودندش بیرون که هوای تازه بخورد. دنبال بابام گشتم. فکر می‌کردم باید مشغول هورا کشیدن و خوشحالی کردن باشد. اما نبود. حتی به من نگاه هم نمی‌کرد. ساکت و آرام به چیز دیگری خیره شده بود.

نگاه کردم ببینم به چی خیره شده: [بچه‌های تیمِ] سرخ‌پوست‌های اردوگاه‌مان بودند که آن طرف میدان صف کشیده بودند و ما را تماشا می‌کردند که گرم جشن پیروزی‌مان بودیم… و بعد چیزی دستگیرم شد: تیم‌ِ من، شکست‌خورده است.

منظورم این است که- خدای من- تمام بچه های سال آخرِ تیمِ مدرسه‌ی ما، راهیِ دانشگاه بودند… همه‌شان… پدر و مادرهایی داشتند که به کلیسا می‌رفتند و صاحب شغل های آبرومند بودند. آن وقت سرخ‌پوست‌های اردوگاه را نگاه کردم. دوستم «راوْدی» را نگاه کردم. می‌دانستم دو سه نفری از این سرخ‌پوست ها آن روز صبح صبحانه نخورده‌اند یعنی توی خانه‌هایشان چیزی برای خوردن نداشته‌اند. می‌دانستم هفت هشت تا از این سرخ‌پوست ها با پدر و مادرِ الکلی زندگی می‌کردند. می‌دانستم پدرهای دو نفر از آن سرخ‌پوست‌ها در زندان بودند. می‌دانستم هیچ کدام از آن سرخ‌پوست‌ها راه به دانشگاه نخواهند داشت؛ حتی یک نفر محض نمونه. و می‌دانستم که بعید نیست پدر راودی به خاطرِ این باخت دخل‌اش را بیاورد.

یک هو به سرم زد بروم از راودی عذرخواهی کنم؛ از همه‌ی تیمِ آن‌ها عذرخواهی کنم. یک هو از خودم خجالت کشیدم که از ته دل خواسته بودم ازشان انتقام بگیرم؛ بابت خشم‌ام، بابت عصبانیت‌ام … .

از روی شانه‌ی هم‌تیمی‌هایم پایین پریدم و تند رفتم توی رختکن و بعد مثل بچه‌های شیرخواره زار‌ زار زدم زیر گریه. مربی و هم‌تیمی‌هایم خیال می‌کردند دارم از خوشحالی گریه می‌کنم. اما اشک من اشکِ شادی نبود. اشکِ شرمساری بود.

«خاطرات صد در صد واقعی یک سرخ‌پوستِ پاره‌وقت»^(۶)خاطرات صد در صد واقعی یک سرخ‌پوستِ پاره‌وقت، شِرمن الکسی، ترجمه رضی هیرمندی، نشر افق، ص ۲۲۰ تا ۲۲۲.

آلکی‌بیادِس، جوانی که در یونانِ باستان از سردمدارانِ آتن بود و مدتی با «سقراط» حشر و نشر داشت، در یک میهمانی، درباره‌ی سقراط چنین می‌گوید:

«وقتی سخنان سقراط را می‌شنویم، به شدت متأثر و مغلوبِ او می‌شویم. ای دوستان، می‌ترسم گمان ببرید که مستِ لایعقل‌ام… سوگند یاد می‌کنم که من خود سخنانِ او را با شکیباییِ رنج‌آوری تحمل کرده و هنوز هم تحمل می‌کنم، چه وقتی به گفتارِ او گوش فرامی‌دهم، دل در بَرَم چنان می‌تپد که تپشِ قلبِ رقصنده‌های پرشور چنان نیست و سخنان او اشکِ مرا جاری می‌سازد. دیگران را نیز دچارِ همین حال می‌بینم.

بر عکس، وقتی به خطابه‌های پریکْلِس و دیگر سخن‌ران‌های ماهر گوش می‌دهم، احساس می‌کنم که نیکو سخن می‌گویند، اما هرگز آن اثر را در من نبخشیده و مرا به تب‌و‌تاب نینداخته و به تسلیم وادار نکرده است.

این جادوگر، بارها، چنان روح مرا تسخیر کرده است که با خود گفته‌ام: زندگانی پشیزی ارزش ندارد اگر که خویشتن را تغییر ندهم و همان بمانم که هستم.

هر بار که با من گفتگویی می‌آغازد، ناچار می‌گردم اعتراف کنم که با این‌که زمامِ حکومتِ شهرِ آتن را به دست دارم، از حکومت بر خویشتن ناتوان‌ام. سقراط مرا ناچار می‌سازد به نقایص خود اقرار کنم. با این همه من در وظایف خویش کوتاهی می‌کنم و به جای آن که به خود بپردازم، در کارهای روزمره‌ی آتن سرگرم و مشغول می‌شوم.

بنابراین گوش‌ها را به سختی فرومی‌بندم و می‌کوشم از مقابلِ او فرار کنم و می‌دانم که اگر نگریزم، ناچار خواهم شد تا پایانِ عمر نزدِ او بمانم.

در برابرِ او حالی به من روی می‌آورد که تاکنون در برابر هیچ کس نداشته‌ام: تا امروز اتفاق نیفتاده است که از کسی شرم کنم. ولی هرگاه که به سقراط می‌رسم، شرمسار می‌گردم. زیرا می‌دانم اگر از فرمانِ او سر برمی‌تابم، نه از آن است که سخنِ او را درست نمی‌دانم، بلکه تحسین‌ها و تمجیدهای مردم [آتن] است که مرا از انجامِ فرمانِ او بازمی‌دارد. از این روی، تا پای دارم از او می‌گریزم ولی چون باز روی‌درروی او می‌ایستم، از کردارِ خود شرمساری می‌برم. بارها آرزو کرده‌ام او بمیرد. اما می‌دانم اگر روزی چنین پیش آید، نبودنِ او چه‌قدر برای من رنج‌آورتر از بودن او خواهد بود. از این رو نمی‌دانم با این مرد چه کنم.»^(۷)دوره‌ی آثار افلاطون (جلد دوم، رساله‌ی میهمانی)، ۱۳۵۷: ۴۶۹-۴۷۰.

«معتادان گمنام» (NA)، يك انجمنِ غيرانتفاعي از زنان و مرداني است كه اعتياد به مواد مخدر، مشكلِ اصليِ زندگي‌شان بوده است و برای «بهبودی» گردِ هم جمع می‌شوند. در این انجمن، هيچ شرط و شروطي وجود ندارد. «اِن‌اِی» به هيچ سازماني وابسته نيست؛ حق عضويتي ندارد و هر كسی می‌تواند به این انجمن بپیوندد؛ بدون در نظر گرفتن سن، جنسیت، مذهب، نژاد و ملّيت. تنها شرطِ عضويت، «تمايل» به تغییر است.

پيگيري «قدم‌هاي دوازده‌گانه»‌ی انجمن، روابطِ ميان اعضاء را صميمانه مي‌كند و منجر به قطع مصرف مواد مخدر در ميان ایشان مي‌شود.

پايه و اساسِ «NA»، كمكِ معتادان به يكديگر براي بهبودي است. اعضا به طور مرتب در جلسات گرد هم مي‌آيند و درخصوص تجربيات‌شان گفت‌و‌گو مي‌كنند. گمنام بودنِ افراد، مساوات و فضایی یکسان را در جلسات به وجود مي‌آورد و براي فردِ تازه‌وارد اين اطمينان را ايجاد مي‌كند كه در این‌جا هيچ امری مهم‌تر از «بهبودي از طریقِ مشاركت» نيست.^(۸)انجمن معتادان گمنام، دو گونه جلسه برگزار می‌کند. جلسات بسته یا غیرعلنی؛ ویژه‌ی افراد جویای بهبودی؛ و جلسات باز یا علنی که هر کس مایل است انجمن را تجربه کند، حضورش در جمع پذیرفته می‌شود.

جلسات شکل‌های گوناگونی دارند: جلساتِ مشارکت (بیان داوطلبانه‌ی تجربه‌ی خود)، سخنرانی، پرسش و پاسخ، بحثِ موضوعی و یا ترکیبی از موارد بالا. رایج‌ترین نوع برگزاری، جلساتِ مشارکتی است؛ یعنی گرداننده‌ی جلسه به نوبت به اعضا اجازه می‌دهد بین یک تا سه دقیقه صحبت کنند و درد، احساس و در یک کلام تجربه‌ی خود را با هم‌دردانِ خود در میان گذارند.