چرا «گرمایشِ زمین» مسأله‌ای مهم است؟
دریافت متن «چرا گرمایش زمین مسأله‌ای مهم است؟»
زمین در حال گرم شدن است؛ چیزی در حدود ۱ درجه‌ی سانتی‌گراد. اما چرا تغییری یک درجه‌ای، تا این حد اهمیت دارد که سران کشورهای جهان و فعالان مردمی در کشورهای مختلف را به تکاپو واداشته است؟
حیات بر روی کره‌ی زمین، مدیون دمای مناسبی است که این سیاره دارد؛ سیاره‌ای نه بسیار داغ و نه بسیار سرد. هوای اطرافِ کره‌ی زمین، نقش مهمی در تنظیم دمای زمین بازی می‌کند. این هوا، هم تابش‌های مضرِ خورشید را دور می‌کند و هم در حفظ گرمای سیاره‌مان موثر است. گرمای زمین، در میان مولکول‌های هوا نگه داشته می‌شود. «کربن دی‌اکسید»، «مِتان»، «نیتروژن دی‌اکسید» و «CFC» از جمله گازهایی اند که سبب می‌شوند تا همه‌ی گرمای خورشید، از جوِّ زمین خارج نشود. به همین خاطر، به این گازها، «گازهای گلخانه‌ای» می‌گویند، زیرا این گازها همچون سقف و سرپوشِ یک گلخانه، از خروجِ گرما، جلوگیری می‌کنند.
همین امر، دمای کلیِّ زمین را، متعادل نگه می‌دارد. نقاط مختلفِ کره‌ی زمین، آب و هوا و دماهای متفاوتی دارند. برخی نقاط همچون کویر لوت، بسیار گرم‌اند و برخی نقاط، مانند قطب جنوب، خیلی سرد. اما میانگینِ دمای هوای کلِّ کره‌ی زمین، در طی قرن‌ها، تقریبا ثابت بوده است: ۱۵ درجه‌ی سانتی‌گراد.
اگر این گازها نبودند، میانگین دمای زمین به ۱۸- درجه می‌رسید؛ دمایی که در آن، امکانِ پدیدار شدنِ زندگی، بسیار پایین است. اما اکنون زمین در خطری دیگر قرار دارد: گرم شدن.
طی ۱۰۰ سال گذشته، کره زمین به‌طور غیرطبیعی حدود ۱ درجه (۰/۸درجه) گرم‌تر شده است. دهه‌های پایانی قرن بیستم، گرم‌ترین سال‌های ۴۰۰ سال اخیر بوده‌اند. این تغییرِ دما، هر چند به نظر بسیار اندک می‌رسد، اما عوارض و نتایج وحشتناکی خواهد داشت (بخصوص اگر همین طور به بالا رفتن ادامه دهد):
یخ‌های قطبی، شروع به آب شدن خواهند کرد و به همین دلیل، سطحِ آبِ دریاها بالاتر خواهد رفت و برخی مناطقِ ساحلی و جزیره‌ها به زیر آب فرومی‌روند. هم‌چنین، ذخایر برف و یخِ کوهستان‌ها نیز آب شده و سیلاب‌های مهیبی در رودخانه‌ها به راه می‌افتد. افزایشِ دما، باعثِ ایجادِ بارش‌های ناگهانی و شدید، توفان و سیل نیز خواهد شد. آتش‌سوزی‌های طبیعی به راه می‌افتد و بسیاری از جنگل‌ها و مراتع، سوخته و تخریب خواهند گشت. هم‌چنین گیاهان پژمرده شده و محصولاتِ کشاورزی کاهش می‌یابند و بسیاری از گونه‌های جانوری بر اثر گرما، زیست‌گاهِ خود را از دست داده و منقرض می‌گردند. بروزِ خشکسالی نیز یکی دیگر از عوارضِ گرمایشِ زمین است. هم‌چنین امواج هوای گرم، مستقیما نیز باعث گرمازدگی و مرگ انسان‌ها می‌گردد.
اما دلیلِ گرم شدنِ زمین چیست؟
عموم دانشمندان، اصلی‌ترین دلیلِ گرم شدنِ کره‌ی زمین را افزایشِ گازهای گلخانه‌ای توسطِ بشر می‌دانند. از زمان انقلاب صنعتی در قرن نوزدهم تاکنون، انسان به طور پیوسته در حالِ «انتشارِ کربن دی‌اکسید» در هوا بوده است. مصرفِ گاز، نفت، زغال سنگ، بنزین و سایر سوخت‌های فسیلی، اصلی‌ترین دلیلِ افزایشِ کربن دی‌اکسید است. کودهای شیمیایی نیز باعثِ انتشارِ «نیتروژن دی‌اکسید» می‌شوند. اسپری‌ها و سیستم‌های خنک‌کننده (در کولر گازی و یخچال‌های خانگی) نیز از گازِ «CFC» استفاده کرده و آن را در هوا منتشر می‌سازند. برخی دانشمندان، از بین بردن جنگل‌ها توسط بشر (بخصوص در مناطق استوایی) را یکی دیگر از دلایلِ افزایشِ کربن‌دی‌اکسید می‌دانند.
اگر انتشارِ گازهای گلخانه‌ای، با همین شدتِ کنونی، ادامه یابد، هر ده سال، دمای کره‌ی زمین ۲/۰ درجه افزایش خواهد یافت و به این ترتیب، در پایان قرن بیست و یک، زندگی بر روی زمین، به کلی دگرگون و آشفته خواهد گشت.
مقامات سازمان ملل، تاکنون چندین بار درباره‌ی پیامدهای گرم شدن زمین هشدار داده‌اند و خواستارِ جلوگیری فوری از این پدیده شده‌اند. از دهه‌ی ۱۹۹۰، سازمان ملل و دولت‌های جهان، تاکنون جلسات متعددی در این باره داشته‌اند تا انتشارِ گازهای گلخانه‌ای را کم نمایند. اما جدیت و عزم کافی برای حلِ این مسأله وجود نداشته است و این جلسات، به هدف‌هایی که داشتند، نرسیده‌اند. کشورهای صنعتی در اروپا و آمریکا و کشورهایی نظیر چین و هند اصلی‌ترین تولیدکنندگان گازهای گلخانه‌ای هستند، اما چندان حاضر به تغییر رفتارهای خود نیستند. در آخرین اقدام، آمریکای دونالد ترامپ، از توفق‌نامه‌ی جهانیِ کاهشِ کربن دی‌اکسید، خارج شد. میزان انتشارِ کربن دی‌اکسید در سال ۲۰۱۸، نسبت به سال‌های قبل، افزایش پیدا کرده است.
برخی اقداماتِ ضروری برای کاهش انتشار کربن عبارت‌اند از:
- کم کردنِ مصرف سوخت‌های فسیلی و استفاده از انرژی‌های نو مانند انرژی خورشیدی، انرژی بادی و انرژی زمین‌گرمایی.
- مراقبت از جنگل‌ها و کاشتِ دوباره‌ی درختان به میزانِ انبوه و بسیار زیاد.
- کنترل جمعیت
- تغییر سبکِ زندگی و مصرفِ کم‌تر! (برای تولید هر ماده‌ای (مواد غذایی و انواع کالاهای دیگر) میزان بسیار زیادی انرژی مصرف می‌شود. خودداری از مصرفِ مواد غیرضروری، در کاهش تولید کربن دی‌اکسید مؤثر است.)
انجامِ این اقدامات، در کوتاه‌مدت، هزینه‌ها و دشواری‌هایی به همراه دارد: برخی صنایع مانند صنایع نفتی، باید کنترل شده و جای خود را به صنایعِ تولیدِ انرژی‌های نو بدهند؛ صنعتِ پردرآمدِ اتومبیل‌سازی باید تولید اتومبیل را کاهش دهد و حمل‌ونقلِ عمومی، جایگزینِ خودروهای شخصی گردد؛ کارخانه‌ها باید استانداردهای محیط‌زیستی را رعایت نموده و انتشار کربن دی‌اکسید را کم کنند؛ تبلیغات تجاری‌ای که مردم را به مصرفِ هر چه بیش‌تر دعوت می‌کنند، باید کنترل شوند؛ و غیره.
هر چند وضعیت محیط‌زیست بسیار خطرناک است، اما تصمیم‌گیرندگان سیاسی و اقتصادیِ جهانِ ما، حاضر نیستند برای تغییر و اصلاحِ شرایط، دشواری‌های لازم را تحمل کنند، زیرا بسیاری از این تصمیمات، سود اقتصادیِ صنایعی مانند نفت و اتومبیل‌سازی و صنعتِ هواپیمایی را کم می‌کنند. سرمایه‌داران و کسانی که تنها به «سودِ بیش‌تر» فکر می‌کنند، در برابرِ این اقدامات مقاومت می‌کنند. بسیاری از افرادِ جامعه نیز اغلب منفعل‌اند و اقدامی جمعی برای تحت فشار گذاشتنِ سیاستمداران انجام نمی‌دهند. در نتیجه، وضعیت محیط زیست، هر روز وخیم و وخیم‌تر می‌شود.
بسیاری از گروه‌های سیاسی در آمریکا و برخی شرکت‌های بزرگ تجاری، در طی سال‌ها کوشش بسیاری کرده‌اند تا گرم شدنِ کره‌ی زمین را نادیده بگیرند. به همین منظور، دست به اقدامات مختلفی زده‌اند: آن‌ها تحقیقاتی را مورد حمایت قرار می‌دهند که نشان دهد گرم شدنِ زمین، یک اتفاق طبیعی است و ربطی به فعالیت‌های انسانی ندارد. و یا اعلام می‌کنند که جهتِ ایجادِ شغل برای مردم، ناچاریم این دغدغه‌های احساساتی برای طبیعت را نادیده بگیریم. در رسانه‌ها از این حرف می‌زنند که گرمایشِ زمین، زیان‌بار نیست. و از همه بدتر این که سعی می‌کنند به مردم القاء کنند که برای حلِ این مشکلِ پیچیده، کار چندانی از ما ساخته نیست.
بزرگ‌ترین تولیدکنندگان کربن دی‌اکسید در جهان عبارت‌اند از:
چین (سالانه ۱۰۳۵۷ میلیون تن دی‌اکسید کربن)
آمریکا (سالانه ۵۴۱۴ میلیون تن)
هند (سالانه ۲۲۷۴ میلیون تن)
روسیه (سالانه ۱۶۱۷ میلیون تن)
ژاپن (سالانه ۱۲۳۷ میلیون تن)
آلمان (سالانه ۷۹۸ میلیون تن)
دو سوم از کربن دی‌اکسیدِ جهان را طبقاتِ مرفه و مصرف‌گرای جهان تولید می‌کنند. بنابراین، سهمِ این گروه در گرم‌شدنِ زمین، خیلی بیش‌تر بوده و در نتیجه مسئولیتِ آن‌ها نیز بیش‌تر است. انتظار می‌رود که این کشورها پیشتازِ مبارزه با انتشارِ کربن‌دی‌اکسید باشند.
ایران (با آمارِ ۶۴۸ میلیون تن)، هفتمین تولیدکننده‌ی کربن دی‌اکسید در جهان است. مصرفِ بالای گاز و بنزین و نیز مشعل‌های گازیِ (چاه‌های نفت و گاز)، سه دلیلِ اصلی‌ِ انتشارِ بالای کربن دی‌اکسید توسط ایران هستند. میانگینِ دمای ایران نیز، از دویست سال پیش تاکنون، ۱/۸ افزایش یافته است؛ در حالی که دمای جهانی، حدود ۱ درجه افزایش داشته است.
در دهه‌های گذشته، اثراتِ گرمایشِ زمین، ملموس‌تر شده است. در سال ۲۰۰۲، در موجی از گرما در هند که به بیش از ۵۰ درجه رسید، تنها در یکی از ایالت‌ها، هزار نفر جان سپردند. در سال ۲۰۰۳، موج سوزانی سراسر اروپا را درنوردید و جان ۴۹ هزار نفر را در هشت کشور گرفت.(۱)برنامه ب ۲، ص ۱۰۶. تلفاتِ این موجِ گرما در اروپا، ۱۵ برابر بیش از تلفاتِ حملاتِ ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ (در آمریکا) بود. در سال ۱۹۸۸، که سالی با گرمای استثنایی بود، خشکسالی و گرما، تولید گندم را در آمریکا به اندازه‌ی یک سوم کاهش داد. توفان‌های متعدد، خرابی‌های بسیار بر جای گذاشته‌اند. ژاپن در سال ۲۰۰۴، رکوردِ ۱۰ گردباد در سال را تجربه کرد که مجموعا ۱۰ میلیارد دلار خسارت بر جا گذاشت. توفان کاترینا در سال ۲۰۰۵، با امواج توفانی‌ای به ارتفاع ۶ متر، بسیاری از شهرهای ساحلی آمریکا را ویران کرد و صدها هزار آواره بر جای گذاشت. بلندترین کوهستان قاره‌ی آفریقا، کلیمانجارو، بین سال‌های ۱۹۸۹ تا ۲۰۰۰، ۳۳ درصد از یخ‌های خود را از دست داده است.
کشور ایران نیز از این تغییراتِ آب و هوایی بی‌نصیب نبوده است. در عید ۹۸، سیل بسیاری از نقاط ایران را فراگرفت. بارندگی‌ای معادلِ یک سال باران، در طی دو روز به وقوع پیوست و تمام مردم را غافلگیر نمود. هر چند نمی‌توان یک حادثه‌ی طبیعیِ خاص را مستقیما به گرمایش زمین و تغییر و تحولات ناشی از آن مرتبط کرد، اما تقریبا تمامیِ دانشمندان هواشناسی، معتقد اند: «یکی از نتایج گرمایشِ زمین، افزایش تعداد و شدتِ حوادث طبیعی خواهد بود.» به عنوان مثال، اگر کشوری هر ۲۰ سال یک بار بحران‌هایی همچون خشکسالی، سیل و یا طوفان های شدید را تجربه می‌کرد، با گرمایش زمین، از این پس باید منتظر باشد تا این وقایع، هر ۲-۳ سال یک بار تکرار شود. برخی دانشمندان پیش‌بینی می‌کنند که گرمایشِ زمین ممکن است باعث شود مناطقِ اطرافِ خلیج فارس، در مدت چند سال به حدی گرم شوند که انسان‌ها قادر به زندگی در آن مناطق نباشند.
آوارگان طوفان کاترینا، ایالات متحده آمریکا، سال ۲۰۰۵
برای نجات از این شرایطِ پیشِ رو، باید به سراغ «تغییر» رفت؛ تغییری اساسی در شیوه‌ی استفاده از منابع زیست‌محیطی، تغییر در سبک زندگی و مصرف، و از همه مهم‌تر آموزش عمومی. اما پیش از صحبت درباره‌ی هر گونه تغییر، لازم است که جامعه در مورد گرمایش زمین و تغییرات هوایی گفتگو کند. ایران جزءِ اندک کشورهایی است که در آن، گفتگویی جدی در مورد گرمایش زمین جریان ندارد؛ چه در میان روشنفکران و رسانه‌ها و چه نهادهای دولتی. خشکسالی‌های چند ساله و سیلِ اخیر را باید از زاویه‌ی گرمایشِ کره زمین بررسی کرد. برای حفاظت از ایران، ما باید درباره‌ی گرم شدنِ زمین، گفتگوهای عمومی و جدی داشته باشیم.
۲۰۰ سال است که بشر بی‌اعتنا به خود، طبیعت و دیگر انسان‌ها، به مصرف سوخت‌های فسیلی و انتشار گازهای گلخانه‌ای در جوِّ کره زمین ادامه می‌دهد. امروز، وضعیت بحرانیِ محیط‌زیست، نه تنها یک خطر، بلکه فرصتی است جدی تا ما از خود بپرسیم که شکلِ زندگی درست چگونه است و جهانی بیافرینیم که من، طبیعت و دیگر انسان‌ها در کنار یکدیگر، حیاتی پاک و همدلانه داشته باشیم. زندگی من در این سوی زمین، به زندگیِ انسانی دیگر در آن سوی کره‌ی خاکی پیوند خورده است. این، مغتنم‌ترین فرصت برای آغازِ برادری است.
منابع:
- «علوم زیست‌محیطی»، دانیل دی. چیراس، ترجمه‌ی محمدرضا داهی و بهرام معلمی، مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۸۲. (فصل ۱۶، بخش ۳: گرمایش جهانی).
- برنامه‌ی ب-۲ (رهانیدنِ سیاره‌ای گرفتار تنش و تمدنی دچار آشفتگی)، لستر براون، ترجمه‌ی فریدون مجلسی، انتشارات اطلاعات، ۱۳۸۶. (فصل ۴: افزایشِ گرما و فصل ۱۰: تثبیت وضعیت آب و هوا)
- «چقدر کافیست؟» (جامعه مصرفی و آینده‌ی زمین)، آلن درنینگ، ترجمه‌ی عبدالحسین وهاب‌زاده، انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد، ۱۳۸۷. (بخش ۴: هزینه‌های زیست‌محیطی مصرف)
- سایت میدان (meidaan.com)، بخشِ «زمین».
- دانش‌نامه‌ی آزاد ویکی‌پدیا: ۱- مدخل‌های فارسی: «گرمایش جهانی» و «زمین» ۲- مدخل‌های انگلیسی: «Earth» و «Global Warming».
پاورقی